O Stanisławie i Marii Witkiewiczach

Stanisław Witkiewicz (1851-1915);
zdjęcie z: http://wyborcza.pl/

Współcześni nazywali go przewrażliwionym i upartym Żmudzinem, bo urodzony na Litwie, wychowany w rodzinie ziemiańskiej w Poszawszu, nauczony od dziecka patriotyzmu, Stanisław Witkiewicz cechował się mocnym charakterem i konkretnymi poglądami. Ponieważ ojciec przyszłego malarza wziął udział w powstaniu styczniowym, majątek rodzinny skonfiskowali Rosjanie, a ojca Witkiewicza skazali na śmierć, karę tę zamieniając ostatecznie na zsyłkę.
Stanisław Witkiewicz miał więc jako dziecko „sposobność poznać wszystkie utrapienia skazańców, wśród których plaga komarów na nadrzecznych nizinach Syberii w lecie, dotkliwy mróz w zimie i wyniszczające choroby o każdej porze roku, nie należały do największych. Wielokrotnie widział, jak sądzeni za ʺzbrodnie stanuʺ ciągnęli [zesłańcy] od ʺstacjiʺ do ʺstacjiʺ – po drogach męczeństwa polskiego; [szli] pieszo, tylko kobiety i drobne dzieci wieziono na telegach”. Młody Witkiewicz był wówczas zaledwie nastolatkiem (ur. 1851), a już w Tomsku, gdzie zesłano rodzinę, pracował zarobkowo, aby pomóc bliskim: piekł pierniki na sprzedaż i był subiektem w polskim sklepie. Uczył się także, podobno pilnie i systematycznie, głównie samodzielnie, choć niekiedy pod okiem przypadkowych, przebywających na zsyłce w Tomsku nauczycieli.

Stanisław Witkiewicz, Na jarmarku, 1882;
zdjęcie z: www.pinakoteka.zascianek.pl

Katorga skończyła się na mocy amnestii carskiej w 1887 roku, młody Witkiewicz wyjechał więc do Warszawy, która jednak z wielu powodów bardzo go rozczarowała. Choćby dlatego, że miasto dopiero co opuścił Juliusz Kossak, w którym upatrywał swego mistrza. A ponieważ z oczywistych względów Witkiewicz nie miał matury, nie mógł studiować na renomowanych uczelniach europejskich. Wybrał zatem cesarską Akademię Sztuk Pięknych w Petersburgu; tu wystarczyło na egzaminie wstępnym przerysować ludzką głową z odlewu gipsowego. Uczelni tej jednak nie skończył i nie wspominał jej dobrze, gdyż było to miejsce bezduszne i biurokratyczne, „można było tu nauczyć się malować, ale nigdy zostać artystą”. W latach 70. XIX wieku przebywał w Monachium, gdzie poznał Maksymiliana Gierymskiego i Adama Chmielowskiego, zaprzyjaźnił się z Henrykiem Siemiradzkim i Józefem Chełmońskim. Okres monachijski zakończył wyjazd do Warszawy.

Stanisław Witkiewicz, Ranny powstaniec, 1881;
zdjęcie z: www.polityka.pl

Wczesna biografia Witkiewicza jest dość typowa dla pokolenia, którego dzieciństwo i młodość przypadły na drugą połowę XIX wieku. Był to dla początkującego artysty okres niezwykle ważny, gdyż ukształtował jego późniejszą postawę życiową i poglądy na sztukę, przyczynił się też do krytycznych opinii na temat tradycyjnej edukacji, która uczyła jedynie rutyny, zabijając wszelkie przejawy indywidualizmu. Biografia ta (oraz wspomnienia i listy) podpowiada także, jakim Witkiewicz był człowiekiem. Nie płaszczył się i nikomu nie kłaniał, miał dar prowadzenia pasjonujących rozmów, negował autorytety, nieustannie spierał się z krytykami sztuki, był patriotą, który do kwestii wolności ojczyzny przywiązywał ogromną wagę. Gdy w 1890 roku zamieszkał z żoną i synem w Zakopanem i zawładnęła nim „fiksacja zakopiańska” (określenie użyte przez Aleksandra Świętochowskiego), ujawniły się też bezinteresowność i niepraktyczność. Witkiewicz nie przywiązywał wagi do spraw materialnych, domy w stylu zakopiańskim projektował przeważnie za darmo lub za śmiesznie niskie honoraria, choć przyszłymi właścicielami willi byli ludzie znacznie od niego zamożniejsi.

Maria Witkiewiczowa (fot. Witkacy);
zdjęcie z: nietylkozakopane.info

O ile jednak kwestie materialne konsekwentnie lekceważył, o tyle dla jego żony, Marii Witkiewiczowej, były one istotne. Utalentowana muzycznie, studiowała w młodości w konserwatorium w Warszawie, lecz w małżeństwie przedwcześnie się postarzała, zbrzydła, utyła, zgorzkniała. To ona utrzymywała dom, wynajmowany w Zakopanem od miejscowego gazdy. Udzielała lekcji muzyki i haftu, hodowała drób, robiła na drutach, prowadziła pierwszy w okolicy chór; nieustannie zapracowana, zajęta rachunkami, zmagająca się samotnie z niedostatkiem, wychowywała syna. Żona znanego malarza, matka przyszłego artysty – poświęciła się im bezgranicznie, znosząc w milczeniu niedogodności życia, choroby męża oraz jego budzącą plotki zażyłość z Marią Dembowską (muzą i towarzyszką zagranicznych kuracji gruźlicy, na którą cierpiał od czasu nauki w Petersburgu). W tekstach o Witkiewiczu Maria Witkiewiczowa jest przeważnie postacią marginalną, wspomina się o niej mimochodem i głównie w przypisach, więcej miejsca poświęca się relacji malarza z Heleną Modrzejewską i Marią Dembowską. Zapewne dlatego los tej kobiety budzi moje współczucie.

Więcej o Stanisławie Witkiewiczu w „Niepokorne. Judyta”.

Cytaty z: Zdzisław Piasecki, Stanisław Witkiewicz. Młodość i wczesny dorobek artysty, Warszawa-Wrocław 1983.

STANISŁAW WITKIEWICZ:

Krokusy na tle śnieżnych gór, 1897;
zdjęcie z: http: www.pinakoteka.zascianek.pl

Wiatr halny, 1895;
zdjęcie z: galeria.klp.pl

Kwitnące jabłonie, 1899;
zdjęcie z: www.polskiemuzy.pl

Mgła wiosenna, 1893;
zdjęcie z: www.pinakoteka.zascianek.pl

Zachód słońca na morzu, 1887;
zdjęcie z: z-ne.pl

Lovran, motyw krajobrazowy III, 1905;
zdjęcie z: www.pinakoteka.zascianek.pl